Srbija još nema popisanu dragocenu kulturnu baštinu na kojoj se temeljila i naša državnost. Trpimo katastrofalne posledice odbacivanja nemanjićkog nasleđa
IDENTITET Srba u najtežim vremenima održala je baština srednjovekovne države. Putokazi u mraku bili su predanje, raskošne knjige, ikone, krstovi i putiri prenošeni vekovima s kolena na koleno, u bisagama zbegova i seoba. Duhovna baština, a ne prosta sila, zaslužna je za obnovu državnosti Srbije u 19. veku, kaže istoričar prof. dr Veljko Đurić Mišina.
Državni projekat knjaza Miloša bila je obnova nemanjićkih zadužbina, ne samo u oslobođenoj autonomnoj Srbiji, već i tamo gde su još vladali Turci. Knez Mihailo šalje stipendiste kakav je Miloš Milojević na školovanje u inostranstvo da bi pisali nacionalnu istoriju, a finansira i opasne poduhvate sakupljanja starih srpskih rukopisa s turskih teritorija, konkurišući austrijskim i ruskim špijunima koji su otkupljivali ili krali naše srednjovekovne knjige. Vodio se pravi rat za dragocenu srpsku baštinu – kaže Đurić.
On naglašava da se na nasleđu Nemanjića i Lazarevića temeljila kulturna strategija Obrenovića, koji su širili svoj uticaj u neoslobođenim krajevima.
– Sećanje na srednjovekovnu državu bilo je vrelo obnove, jer je to bila prava evropska priča. Nemanjićka Srbija je bila, u svoje vreme, moderna civilizovana država, u kojoj su vladali zakoni, koja je imala industriju – rudnike i metalurgiju, a prosveta je imala veliki značaj. Srednjovekovna Srbija u kolektivnoj svesti je bila ugaoni kamen na kome su Obrenovići izgradili institucije moderne države – priča Đurić.
Obnovljena Srbija postizala je najveće uspehe jer je njena elita imala kulturnu strategiju.
– Obrenovići su tu pokazali neverovatno razumevanje značaja baštine. Kralj Milan odmah po oslobođenju Niša među prve poslove srpske vlasti naređuje sakupljanje kulturnih dobara. Kralj Aleksandar spasava Hilandar da ne padne u bugarske ruke zbog dugova, a u znak zahvalnosti monasi mu daju Miroslavljevo jevanđelje. On odmah finansira izradu njegove kolorne litografije u Beču i izaziva kulturnu senzaciju koja je Srbiju uzdigla u očima evropskih naroda – objašnjava dr Đurić.
Naš sagovornik naglašava da su se posle prevrata 1903. godine Karađorđevići i nova politička elita udaljavali od kulturne strategije koja se zasnivala na nemanjićkoj baštini.
– Od 1918. godine ona je gurnuta u drugi plan. Promovisalo se jugoslovenstvo koje nije imalo ozbiljne temelje. Srpska baština postala je predmet omalovažavanja dojučerašnjih ratnih neprijatelja. To se na još drastičniji način ponovilo posle Drugog svetskog rata. Posledice su bile katastrofalne. Srbi su odvojeni od svoje baštine i posle raspada SFRJ počelo je mučno lutanje u potrazi za izgubljenim identitetom – navodi Đurić.
Povratak nije lak jer su mnogi putokazi izgubljeni, iščileli su iz nacionalnog pamćenja. Nema centralnog registra ogromnog broja srpskih starih rukopisa, retkih knjiga, umetničkih dela, relikvija i dokumenata koji se nalaze u muzejima, bibliotekama, arhivima i privatnim zbirkama širom sveta. Novostvorene države na teritoriji bivše Jugoslavije zloupotrebljavaju ukradenu srpsku baštinu da bi krivotvorile svoj identitet. Hrvatska izmišlja „hrvatske ćirilske rukopise“, kosmetski Albanci pokušavaju da nemanjićke zadužbine i drugu srpsku baštinu pripišu sebi, ako je već nisu uništili. U BJR Makedoniji postoje pokušaji da se „makedonizuje“ i car Dušan.
– Nažalost, mi nemamo „Nešnel heritidž“ kao Englezi, ni „Centar nacionalne slave“ kao Rusi koji brinu o nacionalnom kulturnom nasleđu gde god se ono nalazilo – kaže Vladimir Davidović, stručnjak za međunarodno pravo, dugogodišnji sekretar i upravnik poslova SANU i pasionirani tragač za zaboravljenim kulturnim blagom. – Nije potrebno da se baština rasuta širom sveta fizički vrati kod nas, pa da stoji u nekim depoima zaboravljena, već da se popiše, naučno opiše i vrati u život kroz obrazovni sistem.
Sagovornik „Novosti“ je direktno „odgovoran“ za spasavnje Dečanske hrisovulje, pronalaženje zabranjene knjige srpskog i jugoslovenskog arhiviste i diplomate Vojislava Jovanovića Maramboa o pljački srpskih državnih arhiva u Prvom i Drugom svetskom ratu, objavljivanje fototipskog izdanja veličanstvenog Nikoljskog jevanđelja, koje je čudnim putevima završilo u Velikoj Bitaniji, otkrivanje Izveštaja o Kini grofa Save Vladislavića, Srbina koji je otkrio „put čaja“ i osnovao rusku tajnu službu na dvoru cara Petra Velikog.
– Naša baština, pre svega knjige, vekovima je odnošena s kraja na kraj Evrope. Pošto nije popisana i sistematizovana, nema svesti o visokom stepenu srpske srednjovekovne kulture i neuništive moći da se i u najnepovoljnijim istorijskim uslovima Srbi potvrde kao istorijski narod i posvedoče o svojoj tradiciji kulturne pripadnosti Evropi – ističe Davidović. – Ilustrativna posledica našeg neznanja je to što Nemci najraskošniju srpsku srednjovekovnu knjigu s dvora despota Đurđa nazivaju Srpski psaltir i čuvaju je u kao najveću dragocenost u Muzeju Bavarske u Minhenu. U srpskoj nauci ova knjiga, po značaju ravna Miroslavljevom jevanđelju, naziva se Minhenski psaltir!
ARHIVI KRIJU TAJNE
Stručnjaci procenjuju da se širom sveta nalazi oko 5.000 srpskih srednjovekovnih rukopisa i knjiga.
– To je okviran broj jer su carigradski, venecijanski, bečki (na slici) i dubrovački arhiv samo načeti radom pojedinaca – kaže Davidović.
On nabraja nekoliko poznatih mesta gde se nalaze srpski srednjovekovni dokumenti:
– Od 1915. u Sofiji su srpski rukopisi koje su opljačkali Bugari. U Britanskom muzeju je Četvorojevanđelje mitropolita Jovana iz 14. veka, a Hvalov zbornik je u Univerzitetskoj biblioteci u Bolonji. Hrvojev misal je u Topkapi muzeju, a Nikoljsko jevanđelje u biblioteci Čester Biti. U Berlinskoj biblioteci je Romanov tipik iz 14. veka, a u Pariskoj nacionalnoj biblioteci je Žitije Svetog Simeona od Stefana Prvovenčanog, jedan od najznačajnijih srpskih rukopisa. U Kopenhagenu u Kraljevskoj biblioteci postoji fond starih srpskih štamapanih i rukopisnih knjiga. Austrijska biblioteka poseduje veliku zbirku srpskih rukopisa. Vuk Karadžić je prodavao rukopise Ruskoj akademiji i Bečkoj dvorskoj biblioteci. Velika zbirka koju je napravio Stojan Verković po nalogu Ilije Garašanina krajem 19. veka prodata je Publičnoj biblioteci u Sankt Peterburgu. U Rusiji ima puno naših knjiga zahvaljujući legatima ruskih putnika i diplomata. U Pragu se u okviru Šafarikove zbirke nalaze dragoceni rukopisi. I u manastiru Svete Katarine na Sinaju ima srpskih srednjovekovnih rukopisa.
VLADARSKI DAROVI Veliku grupu rasejanih srpskih spomenika čine darovi koje su vlastela i crkveni velikodostojnici naše srednjovekovne države davali drugima, kaže Vladimir Davidović.
– Ikona Svetog Petra i Pavla, s ktitorima kraljevima Dragutinom i Milutinom darovana je Kapeli Svetog Petra u Rimu, Vatikanu. Stefan Dečanski i car Dušan darivali su Crkvu Svetog Nikole u Bariju gde leže mošti sveca. Jelena, kći despota Konstantina Dragaša je poklonila manastiru Dionisijatu na Svetoj Gori veliki srebrni krst. Relikvijar braće Musića, kosovskih junaka je u Vatopedu na Svetoj Gori. Relikvijar despota Tome Preljubovića je u katedrali u Huenki u Španiji. U katedrali u Pjaćenci u Italiji čuva se srebrni krst Svetog Save i zlatni koji je pripadao arhiepiskopu Savi Četvrtom s kraja 14. veka. U Sijeni se čuva ruka Jovana Krstitelja koju je Sveti Sava doneo iz Svete zemlje. Nju je despotica Jelena, udovica despota Lazara, najmlađeg sina Đurđa Brankovića, odnela u Italiju sredinom 15. veka bežeći pred Turcima – nabraja Davidović.
Novosti
