Prvi popis stanovništva u Zagrebu 1819. godine – Popis po veri

Pravoslavna crkva u Zagrebu

Kako je izgledao prvi popis stanovništva u Zagrebu 1819. godine. Konačno rešeno pitanje pravoslavne bogomolje u gradu pod Sljemenom. U odborima srpske crkvene opštine okupljali su se najugledniji predstavnici ekonomskog, političkog i kulturnog života.

U doba kada se rešavalo pitanje pravoslavne crkve u njemu, Zagreb još uvek nije bio pravi evropski grad u duhu postnapoleonske epohe. Prvi popis žitelja Zagreba obavljen je 1819. godine. Po njemu, na teritoriji grada steklo se 9.136 stanovnika, od kojih je 2.348 žitelja stanovalo u opsegu velike župe sv. Marka. Po veri, delili su se ovako: rimokatolika bejaše 8.777, grkokatolika 223, izraelićana 97, pravoslavnih 25 i evangelika 14. U celoj kraljevini Hrvatskoj, pa tako i u Zagrebu, obavljen je godine 1821. popis svih žitelja koji nisu pripadali plemićkom staležu. Sve do 1850. na teritoriji Zagreba postojale su tri jurisdikcije i to: prva, slobodni i kraljevski glavni grad Zagreb, druga, Gornji grad i zapadna polovina Donjeg grada, dok su Kaptol i Vlaška ulica bili pod jurisdikcijom zagrebačkog biskupa. U popisu se po veroispovesti pominju samo muškarci.

Pitanje stalne pravoslavne bogomolje u Zagrebu konačno je rešeno 1794, kada je odlučeno da se kapela sv. Margerete sa pripadajućim gruntom u Ilici proda na javnoj licitaciji. To je obavljeno 10. februara iste godine. Kapela je prodata „općini grčko-katoličkih građana i to za 4.000 forinti“.
Kod ovog ugovaranja, pravoslavnu opštinu su pred gradom zastupali trgovci Jovan Štova, Andrija Rajković i Ćiril Milošević. Tako su pravoslavni žitelji Zagreba došli do svoje prve već gotove crkve. Kupljeni hram je 14. februara promenio ime, posvećen je sv. Preobraženju. Prvi predsednik crkvene opštine postao je epitrop Jovan Štova. Transakciju između grada i pravoslavne crkvene opštine omogućila je namera grada da na prodatom terenu podigne javnu bolnicu, koja je dobila ime „Milosrdne braće“, i završena je 1804. godine.

Život preobraženske crkve u Zagrebu neraskidivo je vezan za razvoj srpskog življa u Zagrebu, koji je sticao sve veći ugled i sve čvršći društveni položaj. Takav položaj potvrđuje i poseta cara i kralja Franca Drugog i carice i kraljice Karoline 15/27. juna 1818. Ta poseta opisana je u bečkim „Novinama serbskim“ koje je izdavao Dimitrije Davidović 1819, u književnom dodatku „K zagrebcima“. Materijalni napredak crkvene opštine dokazuje i podizanje jedne veće kuće na zemljištu nekadašnjeg groblja uz crkvu sv. Margarete.

Povećanje broja pravoslavnog stanovništva u Zagrebu imalo je za posledicu da je crkvena opština novembra 1861. odlučila da započne predradnje za gradnju nove crkve i podizanje drugog sprata na kući u Ilici 7. Podnet je nacrt nove crkve koji je izgradio graditelj Franja Klajn. Već 1. februara 1864. izabran je građevinski odbor od 24 člana, sa zadatkom da pripremi predlog za gradnju crkve. U tom je odboru posle 1866. godine bio i srpski književnik i političar dr Jovan Subotić. I dr Đura Daničić, koji je u to vreme živeo u Zagrebu, bio je član posebnog građevinskog odbora za gradnju novog hrama. Na sednici opštine od 14/26. decembra 1864. zaključeno je da se crkva zida. Primljen je plan Bouflera, a gradnja je poverena Franji Klajnu i Ivanu Jambrišaku.

U proglasu koji je odbor uputio za davanje priloga, kaže se: „Zagreb je takvo mjesto, u koje i naše i druge vjeroispovjesti ljudi sa sviju strana dohode, pak moramo iskreno ispovjediti da nam je kako za nas, tako i za svu našu sabraću čisto zazorno, kad im našu svetu mater crkvu u takvoj prilici predstaviti moramo. U ovakvom stanju stvari, prinuđeni smo sve upotrebiti, da nov, kako našoj potrebi tako i dostojanstvu naše crkve i položaju našem, odgovarajući hram sazidamo“… Podneseni plan za novu crkvu odobren je od nadležnog episkopa u Pakracu 1865, a već iduće godine došlo se do „sokla“. U nedelju 9/21. oktobra 1866. nova Preobraženska crkva je osvećena, a u nju je unet stari ikonostas. Unutrašnjost hrama završena je tek 1883-1884. U sačuvanoj knjizi priložnika koju je načinio sekretar crkvene opštine Naum Malin, zabeleženo je 1.131 ime. Na prvom mestu je ime cara i kralja Franje Josifa Prvog, s prilogom od 500 forinti. Istu sumu priložio je i mitropolit srpski Mihajlo i bečki bankar i veleposednik baron Simeon Sina.

Godine 1880. Zagreb je stradao od velikog potresa, koji je Preobraženjski hram dobro izdržao. Nužne promene u arhitekturi Zagreba, posebno na teško oštećenoj katedrali, dovele su u Zagreb bečkog arhitektu Hermana Bolea. U obnovi oštećenog grada zavladale su njegove ideje, pa su pojedini delovi, na primer, Kaptol, doživeli temeljne promene. Bole je pokušao da unutrašnjost Preobraženjske crkve izvede u tzv. „vizantijskom stilu“. Umesto drvenog ikonostasa predvideo je željeznu konstrukciju, koju je izradio bravar Anton Mesić. Za slikanje ikona primljena je ponuda Epaminonde A. Bučevskog, akademskog dijeceznog slikara iz Bukovine. U letopisu Preobraženjske crkve zabeleženo je da je on „istorijski slikar“, što po ondašnjem shvatanju podrazumeva da se bavio i crkvenim slikarstvom.
U odborima srpske crkvene opštine u Zagrebu okupljali su se najugledniji predstavnici ekonomskog, političkog i kulturnog života srpskog naroda. Ta činjenica je neposredno uticala na rast srpskih institucija, posebno ekonomskih, koje su od početka bile stavljene u službu nacionalne afirmacije. Takav, dobro smišljeni nacionalni program morao je dati rezultate, koji su u jednom trenutku doveli do stvaranja hrvatsko-srpske koalicije i do novih, kvalitetnijih, politički mudrijih odnosa ova dva naroda. Elitistički pristup u izboru članova crkvene opštine ne sreće se često u drugim mestima Karlovačke patrijaršije.

Otuda ne iznenađuje činjenica što Srbi ulaze u najviše društvene slojeve i vrše značajne i ugledne javne funkcije. Njihovo izjednačavanje sa hrvatskim življem izboreno je opšte priznatim građanskim vrlinama, ugledom i poštovanjem. Otuda i vezivanje Srpske samostalne stranke u Hrvatskoj za organizacionu strukturu pravoslavne crkve, za celokupnu crkveno-školsku autonomiju. To prirodno savezništvo srpske politike i crkve u Hrvatskoj, pozitivno je uticalo na jačanje srpske političke svesti, a poslužilo je i homogenizaciji Srba na politički uzavrelom prostoru Hrvatske. Uprkos tom postignutom jedinstvu, kod Srba se nije razvio klerikalizam kao politički pogled na društvene procese.

Dejan Medaković

Tekst je deo feljtona ovog autora objavljenog u “Večernjim novostima“ 2004. godine.

Preuzeto: RASEN