PITANjE KALENDARA

Crkva nije od ovog sveta ali je u ovom svetu. 
Shodno ovoj čuvenoj maksimi, možemo primenjivati razne sociološke, kulturne, nacionale, ekonomske kategorije kada govorimo o Crkvi. Međutim, ono što svi zaboravljamo na samom početku, to je identitet Crkve.
Crkva, zajednica ljudi i Boga, je upravo ona „Nojeva barka“ koja putuje ka svojoj luci, ka svom konačnom odredištu, Carstvu Nebeskom. Na tom svom „putu“, ona koristi kategorije ovozemaljskog života, kategorije vremena i prostora, koje joj samo služe kao sredstvo za ostvarivanje konačnog, večnog cilja, ulaska u Carstvo Božije.
U ovom članku, želim govoriti o problematici kalendara u Crkvi. Svake godine, ljudi sa ovog prostora, samouvereno grade svoj nacionalno-verski identitet, pre svega u zimskom periodu (decembar-januar), kroz tradicionalno obeležavanje praznika. Sve kreće sa slavom Sv. Nikola (pola slavi, pola ide na slavu), proslavom Nove godine, reprizom iste, reprizom reprize iste, zatim dolazi Badnji dan (i poslednji trzaji „pijukanja“ i slame u srpskom domu), Božić i, opet, puna trpeza praćena petardiranjem (puta tri), srpska Nova godina, repriza iste, da bi se čarobni krug završio uranjanjem u hladnu, bogojavljensku vodu radi potrage za Časnim krstom (i zlatnom slobodom?).


Što bi prof. dr Fundulis Joanis rekao, „ljudi su bića koja po prirodi svojoj vole praznike“, a jedna grčka drevna poslovica kaže: „Život bez praznika bi bio kao dug put bez odmora.“
Kalendar (lat. Kalendae- prvi dan u mesecu) podrazumeva skup pravila kojima se određuje odnos između raznih vremenskih intervala: dana, nedelje, meseca, godine. To je popis dana, nedelja, meseci u pojedinoj godini ali i način računanja vremena. Kalendari, kao popis pravila, javljaju se još u prvim ljudskim civilizacijama. I, kao takvih, razlikovali su se između naroda, kao i što su se menjali (način računanja vreman) tokom istorije (vremena). 
Na osnovu toga da li ćemo vreme računati prema Suncu ili Mesecu ili kombinovano (i Sunce i Mesec), imamo: solarni, lunarni, solarno-lunarni. Nas ovde, konkretno, zanimaju kako solarni, tako i lunarni. Od solarnih, pomenućemo rimski, a od lunarnih- judejski. Naime, hrišćanstvo se rodilo na tlu judaizma, ali istovremeno, širilo se u okvirima Rimskog carstva. Hristijanizacija i inkulturalizacija je podrazumevala stavljanje određenih istorijskih elemenata u okvir hrišćanstva i davanja hrišćanskog pečata. Najprostiji primer je proslava Božića 25.12. kada su stari Rimljani proslavljali Sol Inviktus-Nepobedivo Sunce i kada su se održavale Saturnalije, rimski festival u čast starorimskog boga Saturna. Zato hrišćanski pesnici Gospoda Isusa Hrista i nazivaju „Sunce Pravde“ (tropar Božića).

Za solarni kalendar, dan počinje izlaskom Sunca (kad petao ujutru zapeva), dok kod Jevreja, dan počinje zalaskom Sunca, uveče, kao što i kaže pisac Postanja: „i bi veče i bi jutro, dan...“ Dakle, prvo je bila tama (bezdan), a tek onda Bog stvara svetlost. Upravo to stvaranje svetlosti predstavlja stvaranje vremena, kao prve kategorije ovozemaljskog, materijalnog sveta. I u okviru vremena, stvara se prostor.

Rimski (solarni) kalendar
Prvi rimski kalendar, veruje se, bio je onaj u vreme prvog rimskog kralja, osnivača grada Rima- Romula, 753.pne. Kalendar je imao 10 meseci: 
Martius (31 dan)- Mars, bog rata
Aprilis (30)- lat. Otvoriti, proleće, cvetanje
Maius (31)- boginja Maja, zaštitnica biljaka
Iunius (30)- boginja Junona
Quintilis (31)- lat. redni broj pet (quintus)- promenjen u Iulius, prema Gaju Juliju Cezaru
Sextilis (30)- lat. redni broj šest (sextus)- promenjen u Augustus, po Oktavijanu Avgustu
September (30)- lat. red.br. sedam (septimus)
October (31)- lat. red.br. osam (octavus)
November (30)- lat.red.br. devet (nonus)
December (30)- lat.red.br. deset (decimus)
Kalendarska godina je trajala 304 dana, oko 61 dan zime nije bio obuhvaćen kalendarom, što je Rimljanima predstavljao problem. Kao potvrdu za ovu pretpostavku Makrobije je u svom delu „Saturnalije” zapisao i sledeće: „Povremeno se dešavalo da ciča zima zapadne u letnje mesece i suprotno tome, velike vrućine zavladaju u zimskim mesecima. Kada se tako nešto dogodilo, bilo je dozvoljeno da se pridoda određeni broj dana, a da se ne pominje ime meseca, tako da se doba godine prilagodi pojavama na nebu koje su bile odgovarajuće za tekući mesec.” 

Drugi rimski kalendar i prva reforma
Izvršena u vreme drugog rimskog kralja, Nume Pompiliusa, koji je oko 713. pne dodao dva meseca: 
Ianuarius- po bogu Janusu, koji ima dva lica i vodi računa o početku i kraju
Februarius- od lat. Februa- obred pročišćenja koji se održavao na kraju godine

Treći rimski kalendar- julijanski
Gaj Julije Cezar je 45. pne uveo ovaj kalendar, koji je izradio aleksandrijski astronom Sosigen. Godina, po ovom kalendaru, trajala je 365,25 dana. Ova 1/4 (0,25)je bila višak, koja se nadomestala svake četvrte godine (prestupne). Kako tropska godina traje 365,2564 ili 365 dana, 5 sati, 48 minuta i 45,5sekundi, ovaj kalendar ima grešku od 11min i 14 sekundi, svake godine. Što znači, za 128 godina, javi se jedan ceo dan kao višak. 
Cezar je, između ostalog, prebacio januar i februar na početak, tako da je, npr, decembar (broj deset) bio, i ostao, dvanaesti mesec u godini. Takođe, za početak godine, umesto 1. marta, uveo je 1.januar.

Gregorijanski kalendar

Na predlog nemačkog astronoma Kristofera Klavijusa i napuljskog fizičara i astronoma Alojzija Lilija, papa Grgur XIII (onaj koji je odobrio pokolj u Vartolomejskoj noći 1572) je 24.02.1582.godine obznanio papskom bulom Inter Gravissimas novi kalendar, nazvan u njegovu čast- gregorijanski, koji je, zapravo, bio reformisani postojećeg, julijanskog. Prosečna dužina godine je 365,2425 dana, što je davalo grešku od samo 26,75 sekundi (u odnosu na tropsku godinu), i to je, svakako, bilo mnogo preciznije od julijanske greške (11 min. i 14 sek). Ovaj višak od 26,75 sek. će se anulirati (skupiti u jedan ceo dan) tek za 3229 godina.
Julijanska greška od jednog dana viška se javljala na svakih 128 godina. Na Prvom Vaseljenskom Saboru u Nikeji, 325. godine, Crkva je, između ostalog, anulirala tu grešku, tako što su izbačena 3 dana (od 45.pne do 325.g = 370god : 128= 2,89, tj. približno 3 dana). A godine 1582. (naravno, ta greška na svakih 128 god. je i dalje rasla) je trebalo ponovo anulirati taj problem (1582-325= 9,82, tj. približno 10). Iz kalendara će se izostaviti 10 dana, tako da posle četvrtka 4. oktobra 1582. sledi petak 15. oktobar.


Sad vidimo da je danas (2015. godine) razlika 13 dana, trenutno. Naravno, zbog julijanske greške (višak na svakih 128 godina), napraviće se razmak od 14 dana između julijanskog i gregorijanskog kalendara, i taj razmak će se uvećavati na svakih 128 godina.
Gregorijanski kalendar, naravno, je imao i svoju istorijsko-političku pozadinu. Naime, 16. bek je bio veoma buran na teritoriji Zapadne Evrope, teritoriji koja je, crkveno, bila pod jurisdikcijom Katoličke crkve. Stoga, jedan od istorijsko-političkih razloga uvođenja novog kalendara, bila je i borba sa reformacijom u Crkvi. 
Ovaj „papski“ kalendar su odmah prihvatile zemlje gde je katoličanstvo bilo u većini (Italija, Španija, Portugal, a nešto kasnije (18.vek) su to uradile protestantske zemlje, poput Nemačke, Engleske. 
Ono što buni naš narod je taj sekularni problem kalendara. Zapravo, država Srbija je 1919. godine (Kraljevina SHS) prihvatila gregorijanski kalendar (kao i druge pravoslavne zemlje), ali je Crkva u Srbiji (SPC) ostala da vreme računa po „starom“, julijanskom načinu. 

Novojulijanski kalendar- Milankovićev
Na Svepravoslavnom kongresu 1923. u Carigradu, usvojena je reforma julijanskog kalendara. Konkretno, usvojen je predlog delegacije SPC, koju su činili mitropolit crnogorsko-primorski Gavrilo i prof. nebeske mehanike, Milutin Milanković. Milanković je koristio proračune srednjoškolskog profesora Maksima Trpkovića. Dakle, na predlog Milankovića, Kongres, na čelu sa vaseljenskim patrijarhom Meletijem IV, usvaja ove izmene. 
Razlozi su bili višebrojni. Želja da svi hrišćani praznuju istog dana važne praznike, poput Božića, Vaskrsa. Zatim, jedan od činilaca je i ekonomija. Zbog različitosti kalendara, javljao se problem u privredi i ekonomiji.
Ovaj kalendar je precizniji od julijanskog (setimo se, on je imao grešku od 11:14min), od gregorijanskog (on grešio za 26,75 sek), ali nije 100% tačan. Njegova greška je (samo) 2,75 sekundi. Dakle, svake godine se javlja višak od 2,75 sekundi. Potrebno je da prođe period od 31418 godina, da bi se javio taj višak kao jedan ceo dan.
Po julijanskom, 1 dan se javlja na svakih 128 godina; po gregorijanskom, na svakih 3229 godina, a ovde, na svakih 31418.

Kada se delegacija SPC vratila u Srbiju, rešeno je da se odluka o prihvatanju novog kalendara odloži. Arhijerejski sabor SPC septembra 1923. u Sremskim Karlovcima u principu usvojio novi kalendar, ali je sprovođenje odloženo za vreme „kada reformisani kalendar prihvate i primene i sve ostale pravoslavne crkve“.

Ono što treba sumirati i jasno odvojiti- države sveta (nebitno koja religija je dominantna) se drže gregorijanskog kalendara. Katolička crkva, takođe.
Razmimoilaženje je kod Pravoslavnih crkava.

Pravoslavne crkve koje i dalje koriste julijanski kalendar:
Antiohijska pravoslavna crkva
Jerusalimska pravoslavna crkva
Ruska pravoslavna crkva
Srpska pravoslavna crkva
Gruzijska pravoslavna crkva
Japanska pravoslavna crkva
Pravoslavne crkve koje su prešle na Milankovićev kalendar:
Carigradska patrijaršija
Aleksandrijska pravoslavna crkva
Rumunska pravoslavna crkva
Bugarska pravoslavna crkva
Kiparska pravoslavna crkva
Grčka pravoslavna crkva

Problematika prelaska na Milankovićev kalendar je kompleksna. U pitanju su razni činioci, politički, istorijski, kulturni i dr.
Jedan od problema je pitanje starokalendaraca i raskola. Crkve koje su prihvatile revidirani (Milankovićev) kalendar, suočile su se sa raskolom u svojoj Pomesnoj zajednici, sa pojavom starokalendaraca. Zatim, tu je problem psihičke prirode, uslovljen istorijsko-političkom tenzijom ovih prostora. Vlada zabluda da bi, prihvatanjem ovog kalendara, SPC prešla pod okrilje pape (gregorijanski i Milankovićev kalendar su dva različita kalendara, ali se, još uvek, preklapaju), jer tada bi se Božić slavio 25.12. (kada i Katolička crkva, ali ne kada i Ruska PC). Zatim, zagovornici julijanskog kalendara su govorili da taj Svepravoslavni kongres nema autoritet u Pravoslavlju. Za sam Kongres, kaže se da se radi o „neopravdanoj pretencioznosti“ jer na Kongresu nisu bili predstavnici svih crkava a njime je predsedavao patrijarh Meletije, koji u tom zvanju nije bio priznat od nekih autokefalnih crkava. 


Međutim, prelaskom na novi kalendar, rešilo bi se pitanje proslave Nove godine (što je uobičajeno) i Božićnog posta. Kontradiktorno je da verni slave NG (izobilje hrane, pića) u vreme posta. 

Nama, kao hrišćanima SPC, ostaje da poštujemo odluke naše Crkve, ali i da ne dozvolimo da budemo uvučeni u zamku prolaznosti.

Crkva svoj identitet ne crpi iz rimskog, jevrejskog ili bilo kog načina računanja vremena. Ona svoj identitet crpi iz Liturgije. U ovom svetu, služi se sredstvima ovog sveta (kao što je i kalendar). Sa svojim sistemom praznika, Crkva predokušava nadvremensku realnost nebeskog carstva ukidajući vreme. Najvažniji, ujedno i najstariji, praznik u hrišćanstvu je nedelja, kada se služi Liturgija. Dokle god znamo šta je prioritet u našoj veri, nećemo imati problem sa tradicijom. Onog trentuka kada nam tradicija postane važnija od Carstva Božijeg, tada ćemo „pasti“ i povesti se samo zakonima ovog „veka“, umesto da preobražavamo ovaj svet. Hristos nije došao da ukine zakon, već da ga ispuni.
Kako se kaže u Sv.Pismu, nije čovek stvoren radi subote (najvažniji praznik kod Jevreja), već je subota stvorena radi čoveka. Tako i ovde, ne smemo se mi prilagođavati „suboti“ (kalendaru, bogoslužbenom jeziku, formi...), već moramo tu formu prilagođavati sebi, radi zajednice sa Bogom.
Svoj pravoslavni, hrišćanski „pečat“ ne dobijamo preko nacionalnog bića, niti kroz proslavu Nove godine 13.01, kao ni kroz bogojavljensku vodicu, badnjak, već blagodaću Duha Svetog, kroz predokušaj Carstva Nebeskog, u Telu i Krvi Gospodnjoj (hleb i vino).