Srpsko carstvo

Srpsko carstvo pod Stefanom Urošem IV Dušanom, 1350.

Srpsko carstvo je srpska srednjovekovna država koja je postojala sredinom 14. veka. Formalno srpska srednjovekovna država postala je carstvo kada se kralj Stefan Dušan proglasio za cara u Seru krajem 1345. godine mada se težnje ka ovoj tituli javljaju još od početka velikih osvajanja vizantijskih teritorija početkom Dušanove vladavine. Srpsko carstvo prestalo je da postoji smrću cara Uroša decembra 1371. godine.

Srpsko carstvo bilo je po teritoriji najrasprostranjenija srpska srednjevekokovna država. Dušanova osvajanja došla su kao vrhunac jačanja Nemanjićke države koja je svoj primat na Balkanu potvrdila bitkom kod Velbužda 1330. godine. Nezadovoljna srpska vlastela, željna novih poseda, zbacila je sa vlasti Stefana Dečanskog i na vlast dovela njegovog sina Stefana Dušana. Vlastela će biti i glavni pokretač osvajačkih poteza srpskog kralja ali će ona i doći kao posledica promene državne ideologije i uspona na hijerarhiji država koja je počela još od vremena kralja Milutina. Dušanova smrt onemogućila je da se novoosvojene teritorije integrišu u srpsku državu, pa je nakon njegove smrti otpočeo proces rasprada srpskog carstva koji će se završiti smrću njegovog naslednika Uroša, čime je završen period vladavine Nemanjića u srpskoj srednjovekovnoj istoriji.

Organizacija carstva

Car Dušan sproveo je veliku i sveobuhvatnu reformu pravnog i upravnog sistema svoje države. Preuzeo je iz Vizantije zvanja i nomenklaturu logoteta, protovestijara, kefalije i sevasta i profesionalizovao je najvažnije službe državne uprave. Ove titule su preuzete iz Vizantije, ali su u Srpskom carstvu dobile znatno drugačije značenje i nadležnosti. Logotet i protovestijar bili su najviši službenici državne uprave. I pored ovih promena najveći deo državne teritorije nalazio se pod upravom vlastelina koji su u svojim oblastima bili veoma snažni i njihova podrška bila je neophodna svakom srpskom vladaru, pa i caru Dušanu.

Srbi i Grci

Dušanovo proglašenje i krunisanje za cara zahtevalo je i promenu vladarske titule. U dotadašnjoj vladarskoj tituli Nemanjića, najvažnije mesto je pripadalo teritorijalnim odrednicama, dok je u tituli cara Dušana najveći akcenat stavljen na nacionalne odrednice. U srpskim dokumentima on se potpisuje kao „car Srba i Grka“ , dok se u dokumentima na Grčkom jeziku potpisivao kao „car Srbije i Romanije“, gde je Srbija predstavljala srpske, a Romanija grčke zemlje. U grčkim dokumentima Dušan nije mogao da se potpisuje kao car Romeja (Grka), pošto je to pravo imalo isključivo Vizantijski car. Dušanov potpis na dokumentima, nalik je vizantijskom potpisu, sa novinom da su nosioci carskog legimiteta Srbi i Grci. Uvođenjem srpskog imena u carsku titulu, predstavlja i najveći politički uspeh, koji je u srednjem veku ostvario srpski narod. Proglašavanjem carstva propraćeno je dodelom najviših titula srpskoj vlasteli, koje su i ranije postojale u Srbiji, ali su mogli da ih daju samo vizantijski vladari. Svojim najbližim rođacima dodelio je najviše vizantijske titule: despota, sevastokratora i kesara. Nosioci ovih visokih vizantijskih titula postavljeni su kao oblasni namesnici isključivo u grčkom delu carstva, dok su u srpskom delu carstva velikaši nosili titule koje su postojale i pre proglašenja carevine.

Život stanovništva

Kuće su građene od drveta i bile su delimično ukopavane u zemlju. Centar kuće je zauzimalo ognjište, oko koga se okupljala cela porodica. Za osvetljenje kuća koristila se luč, dok su sveće od voska korišćene samo u dvorovima za osvetljenje, i u crkvama za vreme obreda. Odeća je jako retko kupovana, i uglavnom se pravila kući, i to od vune ili lana. Slično je bilo i sa posuđem, koje je pravljeno od drveta, pečene gline, a retko od metala. Zemljoradnici su za ishranu koristili razno povrće, prvenstveno: sočivo, bob, grašak, kupus, beli i crveni luk, kao i manje količine svežeg i sušenog voća. U vinogradarskim mestima zemljoradnici su proizvodili i vino. Osim vina proizvodilo se i pivo i medovina. Za mlevenje žitarica koristili su se ručni žrvnjevi ali i vodenice. Vodena snaga je takođe korišćena u rudnicima za pokretanje samokova. Na velikim gazdinstvima, velike količine žitarica čuvane su u posebnim spremištima koja su bila ukopana u zemlji i obzidana. Iako su postojali svi uslovi za poljoprivrednu proizvodnju, prilikom prirodnih nepogoda ili ratova, siromašno stanovništvo je često umiralo od gladi, jer je hrana koja je bila dovožena, bila jako skupa. Za vreme gladnih godina, zemljoradnici su neretko prodavali svoja zemljišta, da bi sebi kupili hranu.

Dušanov zakonik

Dušanov zakonik, jedan od najstarijih prepisa, Prizrenski prepis iz 15. veka. Danas se nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu.

Nastojeći da se u svemu ponaša kao pravi car Stefan Dušan je razvio i široku zakonodavnu delatnost. Dušanov zakonik vrhunac je ovih nastojanja. Zakonik se, po uobičajnoj numeraciji, sasatoji od 201 člana. Donet je na saboru vlastele i crkvenih velikodostojnika, održanom na Vaznesenje 21. 5. 1349. godine u Skoplju (135 članova), i dopunjen je na saboru održanom 31. 8. 1354. godine u Serezu (66 članova). Zakon je usvojen sa ciljem da se srpska država uredi propisima koji bi važili za celo carstvo i podjednako za sve podanike. U zakoniku se car Dušan deklariše kao pravoslavni car, zaštitnik i čuvar vere, branilac od jeretika i kome je pripadalo pravo da upravlja i crkvenim poslovima.

Dušanov zakonik (u starim prepisima se naziva Zakon blagovjernago cara Stefana) je, uz Zakonopravilo svetog Save, najvažniji zakon (ustav) srednjovekovne Srbije. Dušanov zakonik je urađen na temeljima Zakonopravila. U nekim članovima car Dušan direktno upućuje na Zakonopravilo (članovi 6, 8, 11, 101, 109 i 196). Jedna trećina Zakonika je urađena po ugledu na odgovarajuće propise vizantijskog prava. Velika je sličnost članova 171 i 172 Zakonika (koji propisuju nezavisnost sudstva) sa delovima iz vizantijskog zbornika Vasilike (knjiga VII, 1, 16-17), koje su bile vizantijska prerada Justinijanovog zbornika. Prvih 38 članova posvećeno je crkvi, zatim slede odredbe koje se odnose na povlastice vlastele i slobodnih ljudi i njihove dužnosti, a potom odredbe koje govore o obavezama zavisnog stanovništva, sebara (kmetovi) i meropaha (zemljoradnici). U nastavku dolaze odredbe o sudstvu, o kaznama za različite vrste krivičnih i drugih prestupa. Dušanov zakonik je sadržao 201 član (prema izdanju Stojana Novakovića iz 1898. godine), ali se, u zavisnosti od sačuvanog prepisa, sastoji od 135 do 201 člana. Zakonik sačinjava jedinstvenu pravnu celinu zajedno sa dva vizantijska pravna akta: Zakon cara Justinijana (Justinijanov zbornik) i skraćena Sintagma Matije Vlastara.

Raspad Srpskog carstva

Posle smrti cara Dušana počinje opadanje moći Srpskog carstva, to će biti posebno izraženo pred Turskom najezdom. Posle 1365. godine, kada su premestili svoju prestonicu u Jedrene, Turci su napadali srpske zemlje, Sersku oblast i Istočnu Makedoniju. Od cara Uroša su se odvrgli oblasni gospodari, među prvima njegov stric, Dušanov polubrat Simeon (Siniša), i proglasio se za cara u Tesaliji, a u Valoni se osamostalio Urošev ujak Jovan Asen. Tako su se od Srbije odvojile Tesalija i Albanija, dok je ostatak carstva podeljen na desetak skoro potpuno suverenih oblasti. U Serskoj oblasti je vladala carica Jelena, koju je 1365. nasledio despot Uglješa Mrnjavčević. Većim delom Makedonije sa sedištem u Prilepu, vladao je Uglješin brat, kralj Vukašin Mrnjavčević.Mrnjavčevići su se nametnuli kao savladari cara Uroša i od njega su dobili visoke titule. Istočnom Makedonijom su vladala braća Konstantin i Jovan Dragaš (Dejanović). Kosovom i Metohijom od Skoplja do trepče je vladao Vuk Branković. Oblast kneza knez Lazara Hrebeljanovića obuhvatala je Pomoravlje sa centrom u Kruševcu. Zemlja od Pomoravlja od Dunava bila je u posedu Radiča Brankovića. Zetom su vladali Balšići, sa sedištem u Skadru. Od Kosova do Jadranskog mora, prostirala se oblast kneza Vojislava Vojinovića. Rasparčana država oslabljena pohlepom oblasnih gospodara, postala je lak plen Turskih osvajača. Upadi Turaka u Sersku oblast naterali su Uglješu Mrnjavčevića da traži pomoć, ali se njegovom pozivu odazvao jedino kralj Vukašin. Njihova vojska će kasnije pretrpeti strašan poraz u Maričkoj bici 1371. godine.